Część 1.
- Budowa układu pokarmowego
- Czynniki mechaniczne i chemiczne oraz etapy trawienia w przewodzie pokarmowym
- Dlaczego wątroba i trzustka są tak ważne w procesie trawienia?
Wstęp
Wiele się mówi na temat zdrowego sposobu odżywiania czy też wysokowartościowych produktów, które korzystnie wpływają na nasze zdrowie (fizyczne i psychiczne). Rzadko natomiast wspomina się o tym, jak wielką rolę w procesie leczenia czy też utrzymywania zdrowia ma stan naszego przewodu pokarmowego. Tak naprawdę możemy żywić się idealnie, jadać ekologiczne produkty z własnego ogródka, ale jeżeli nasz układ trawienny będzie w złym stanie – żadnych korzyści nie odczujemy. Ustrój, jakim jest przewód pokarmowy, funkcjonuje w oparciu o niezwykle złożone mechanizmy i w ścisłym powiązaniu z układem hormonalnym i autonomicznym układem nerwowym. Zęby, język i policzki pomagają w rozdrabnianiu pokarmu, enzymy znajdujące się w jamie ustnej, żołądku i jelitach ułatwiają rozkład składników pokarmowych na mniejsze, łatwiej przyswajalne przez organizm cząstki. W poniższym tekście postaram się pokrótce omówić budowę przewodu pokarmowego, proces trawienia oraz dwa najważniejsze gruczoły, bez których proces ten nie byłby możliwy.
Ad 1. Budowa układu pokarmowego
Anatomicznie rzecz ujmując, układ pokarmowy, nazywany też układem trawiennym, składa się z przewodu pokarmowego oraz jego gruczołów, jak również z zębów i języka. Początek przewodu pokarmowego rozpoczyna się jamą ustną, kończy zaś odbytem. Możnaby pomyśleć, że układ pokarmowy i jego proces trawienia to prosta rzecz: pokarm wchodzi ustami, wpada do żołądka, przechodzi przez jelita, w międzyczasie poddawany jest działaniom różnych enzymów i na koniec zostaje wydalony w postaci kału lub moczu. Tak naprawdę jednak ten proces jest dużo bardziej skomplikowany niż nam się wydaje, a pokarm zanim wydostanie się otworem odbytowym, poddawany jest rozmaitym procesom, trwającym do kilku godzin. Postaram się wam przedstawić te informacje w sposób prosty, z pominięciem fachowych terminologii, tak aby każdy mógł wziąć z niego to, co będzie mu potrzebne.
Jama ustna
Jama ustna lub też otwór ustny to początek układu pokarmowego i tu tak naprawdę wszystko się zaczyna:) Między wargami, ograniczającymi jamę ustną, policzkami a zębami znajduje się przedsionek jamy ustnej. Dalej, za zębami znajduje tzw. jama ustna właściwa, w skład której wchodzą:
- podniebienia twarde leżące w górnej, przedniej części jamy ustnej właściwej
- podniebienie miękkie leżące w górnej, tylnej części, tuż za podniebieniem twardym, kończące się zwisającym ku dołowi języczkiem podniebiennym
- łuki podniebienne, odchodzące od podniebienia miękkiego zawierające migdałki podniebienne
- dno jamy ustnej
Istotnymi elementami w jamie ustnej są zęby, język oraz gruczoły ślinowe biorące udział w procesach trawiennych.
Gardło
Gardło swoim kształtem przypomina lejek. Swym zasięgiem obejmuje obszar od 6 kręgu szyjnego aż do przełyku. Składa się z trzech części: nosowej, ustnej, krtaniowej. Część nosowa, położona najwyżej, łączy się z jamą nosową. Związana jest ona w dużej mierze z układem oddechowym. Część środkowa – ustna znajduje się poniżej poziomu języczka podniebiennego, za cieśnią gardzieli. Ostatnia, krtaniowa część gardła leży za krtanią. W przedniej części gardła znajduje się chrząstka nalewkowata, za którą jest wejście do krtani. Podczas zachłyśnięcia się, kęs pokarmowy zamiast wpadać do przełyku wędruje do krtani, powodując typowy, odksztuśny kaszel. Koniec części krtaniowej gardła przechodzi w przełyk.
Przełyk
Przełyk swym kształtem przypomina długą i wąską cewę. Rozpoczyna się tuż za częścią krtaniową gardła i ciągnie do wpustu żołądka – na wysokości 10 – 11 kręgu piersiowego. Ściany przełyku zbudowane są z mięśni, a jego wnętrze wyścieła błona śluzowa. Przełyk składa się z 3 części: szyjnej, piersiowej oraz brzusznej. Dzięki tzw. ruchom perystaltycznym mięśni przełyku, możliwe jest przesuwanie się treści pokarmowej w stronę żołądka. Długość przełyku to między 25-30 cm.
Żołądek
Żołądek położony jest powyżej pępka. Większa część żołądka leży po stronie lewej, licząc od płaszczyzny przyśrodkowej (oś ciała). Swym kształtem przypomina worek, w którym zatrzymuje się przeżuty pokarm, czekający na proces trawienia. Żołądek rozpoczyna się wpustem żołądka, leżącym na wysokości przepony, powyżej którego znajduje się część brzuszna przełyku. Powyżej poziomu trzonu żołądka znajduje się uwypuklona część żołądka, nazywana dnem żołądka. Poniżej dna znajduje się omawiany trzon, zakończony częścią odźwiernikową, posiadającą mięsień zwieracz odźwiernika służący do zatrzymania pokarmu przed dalszym przesuwaniem się w głąb przewodu pokarmowego.
Istotnym elementem żołądka są jego mięśnie, służące do mieszania treści pokarmowej z sokiem żołądkowym oraz błona śluzowa, zawierająca między innymi dwa najważniejsze gruczoły:
- żołądkowy właściwy – usytuowany w trzonie żołądka i w dnie żołądka
- odźwiernikowy – usytuowany w części odźwiernikowej żołądka
Komórki pierwszego gruczołu produkują pepsynogen i kwas solny, a komórki gruczołu odźwiernikowego wydzielają śluz.
Jelito cienkie
Kolejnym etapem przewodu pokarmowego jest jelito cienkie. Rozpoczyna się za częścią odźwiernikową, a kończy na ujściu do jelita grubego. Jego długość to około 6 m. Jelito cienkie składa się z trzech części:
- dwunastnicy: początek jelita cienkiego, kształtem przypominający podkowę. Składa się z: krezki, części zstępującej, części wstępującej, przechodzącej dalej w jelito czcze. W części zstępującej znajdują się dwie brodawki dwunastnicy a) większa, z ujściem przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego b) mniejsza, z ujściem przewodu trzustkowego dodatkowego.
- jelita czczego oraz jelita krętego: obie części jelita noszą wspólną nazwę jelita krezkowego, ponieważ oba przymocowane są do tylnej ściany jamy brzusznej przy pomocy krezki. Podaje się, że około 2/5 jelita krezkowego stanowi jelito czcze, a 3/5 jelito kręte.
Błona śluzowa wyściełająca wnętrze jelita cienkiego składa się z gruczołów dwunastniczych (początek dwunastnicy) oraz gruczołów jelitowych (cała długość jelita cienkiego). Wnętrze jelita cienkiego tworzą liczne fałdy okrężne, które najbardziej widać w dwunastnicy i jelicie czczym. Na powierzchni błony śluzowej można zaobserwować miliony tzw. kosmków jelitowych, których rola związana jest z wchłanianiem strawionego pokarmu. Naczynia włosowate będące częścią kosmka jelitowego wchłaniają cukry proste (glukoza), aminokwasy, sole mineralne, witaminy i niewielkie ilości kwasów tłuszczowych. Za wchłanianie większej ilości tłuszczów odpowiedzialne są naczynia limfatyczne – składowe kosmka jelitowego. Duża ilość kosmków jelitowych oraz obecność fałdów okrężnych zwiększa powierzchni wchłaniania, tym samym polepszając wchłanianie składników pokarmowych.
Jelito grube
Ostatnim elementem przewodu pokarmowego jest jelito grube. Jego długość mierzy się w granicach 130-150cm. Na zewnętrznej stronie jelita grubego widać liczne wybrzuszenia. Powstają one dzięki pasmom mięśni podłużnych (tzw. taśmy) wyściełających wnętrze jelita. Ponieważ są one krótsze od samego jelita, powodują powstanie owych uwypukleń.
Jelito grube składa się z 3 części:
- jelito ślepe (kątnica): początek jelita grubego. To ślepo zakończone uwypuklenie, leżące w prawym dole biodrowym. Na granicy jelita ślepego i okrężnicy leży ujście jelita krętego. Aby pokarm nie mógł cofać się z jelita grubego do cienkiego są one oddzielone zastawką krętniczo-kątniczą. Poniżej tej zastawki znajduje się wyrostek robaczkowy będący zwężoną częścią jelita cienkiego. Wyrostek robaczkowy (u dorosłego człowieka) nie pełni generalnie żadnych funkcji. Jest wiele teorii na temat tego, czy wyrostek jest potrzebny człowiekowi, czy nie, ale nie o tym ten artykuł. Ja poprzestanę na tym, że różne źródła podają, iż w okresie dzieciństwa wyrostek spełnia niewielką funkcję aparatu odpornościowego. Ale potem staje się zupełnie nieprzydatny.
- okrężnica: składa się ona z części wstępującej, która zgięciem wątrobowym przechodzi w okrężnicę poprzeczną. Ta, z kolei zgięciem śledzionowym przechodzi w okrężnicę zstępującą. Końcowym odcinkiem okrężnicy jest okrężnica esowata (esica).
- odbytnica: znajduje się na poziomie 3 kręgu krzyżowego i jest przedłużeniem esicy. Zakończona jest otworem odbytowy. Odbytnica zbudowana jest z bańki odbytniczej leżącej w jej górnym odcinku oraz z kanału odbytniczego znajdującego się w jej dolnym nieco węższym odcinku. Odbytnica zawiera dwa ważne mięśnie: zwieracz wewnętrzny odbytu, utworzony przez okrężne mięśnie błony mięśniowej usytuowanej na końcu odbytnicy. Drugi mięsień to zwieracz zewnętrzny odbytu zbudowany z mięśni poprzecznie prążkowanych. Oba te mięśnie, oprócz pełnienia wiadomych dla każdego funkcji wydalniczych, wykorzystywane są również w pozycjach jogi w technice zwanej aświni mudra.